YUMEX: Meksičke pesme u Jugoslaviji

YUMEX je skraćenica jugoslovensko-meksičke pesme i iako je pojam novijeg datuma, ova muzika je stara više od pola veka. Meksička kultura je doprla do balkanskih prostora na dosta čudan način, ali trag koji je ostavila u lokalnoj kulturi je zadivljujući. Neke pesme iz tog vremena i danas se pevaju, iako ljudi ne znaju njihovo poreklo.

Sa razdaljinom od desetak hiljada kilometara vazdušnom linijom Meksiko se definitivno ne može svrstati u komšijsku zemlju čiji se kulturni uticaj prirodno stapa sa domaćom kulturom koja iznedruje jugoslovenske-latino pesme. U vremenima pre masovnih medija u današnjem smislu, kada su informacije i ploče, kao jedini nosači zvuka, putovale polako, a saznanje o kulturnim tokovima još sporije, nekadašnja komunistička tzv. Druga Jugoslavija je nakon pobede nad Nemcima u Drugom svetskom ratu, sprovedene revolucije i jasnog distanciranja od politike tadašnjeg Sovjetskog Saveza, imala specifičan problem: Odrekla se istoka kao bloka, a zapadni blok je bio sve protiv čega se načelno borila.

Do 1948. i istorijskog “Ne” u jugoslovenskim bioskopima prikazivani su uglavnom sovjetski filmovi. Jugoslavija je još uvek razvijala sopstvenu kinematografiju, te je trebalo nečim popuniti repertoire bioskopa i zabaviti narod. Hleba je donekle i bilo, a te igre su postale politički problem.

Meksiko na Balkanu

Ako se nije moglo ni na istok ni na zapad, a sa severa i juga nije bilo ničega u ponudi, tadašnji slikar, novinar, revolucionar, ali prevashodno komunistički aparatčik, Moša Pijade, došao je do sjajnog rešenja: Meksiko!

Meksiko se nije mogao smatrati imperijalističkom državom. Tek završeni svetski rat ga nije posebno dotakao, a zemlja je prošla kroz period jakog ekonomskog razvoja u decenijama koje su prethodile. Početkom tadašnjeg veka Meksiko je izašao iz revolucije i filmovi koji su se snimali u zemlji su uglavnom bili bazirani na temama borbe malih ljudi protiv moćnika – što je potka koja je sadržana i u revolucionarnoj borbi tadašnjeg režima. Pančo Vilja i Emilijano Zapata su poznati meksički revolucionari, a njihova istrajnost u borbi je ono što je trebalo prikazati publici. U svakom slučaju – neće biti mnogo štete, a možda nekoga i zabavi.

Meksički film o revoluciji koji je izazvao muzičku revoluciju

Početkom pedesetih godina prošlog veka u Jugoslaviji počinje da se prikazuje film “Jedan dan života” (Un día de vida), meksičkog režisera Emilija Fernandeza ujedno i prvog dobitnika Zlatne palme u Kanu nakon Drugog svetskog rata (ali ne za ovaj film).

Film “Jedan dan života” je priča o dvojici muškaraca u meksičkoj revoluciji koji su nekada bili bliski prijatelji i našli su se na suprotnim stranama u revolucionarnom ratu. Jedan od njih je vojni oficir, a drugi očekuje smrtnu kaznu. Zatvorenikova majka dolazi u posetu svome sinu, nesvesna da mu je bivši najbolji prijatelj sada neprijatelj. Samo nagađamo da su gledaoci širom Jugoslavije mogli da se pronađu u sentimentu filma.

Ovo ostvarenje je prevazišlo svaka očekivanja “uvoznika i distributera”. Postoji podatak da je film “Jedan dan života” u zagrebačkim bioskopima prikazivan 284 dana uzastopno. Međutim, ono što je trajno ostalo iza filma je pesma “Mama Huanita” koja je obrada tradicionalne meksičke rođendanske pesme “Las mananitas”. Na prostoru nekadašnje Jugoslavije verovatno ne postoji onaj ko nije čuo za ovu pesmu u domaćem prepevu, a mnogi ne znaju da je ova pesma izvorno meksička (doduše rođendanska).

Tortilju mi draga ispeci

Pesma “Mama Huanita” je postala toliko popularna da su domaći muzičari počeli da je sviraju na veseljima. Ubrzo nakon toga pojavili su se i jugoslovenski Meksikanci, odnosno muzičari i pevači koji su izvodili meksičke pesme na srpsko-hrvatskom jeziku. Dolazili su iz svih krajeva zemlje – osim iz Slovenije.

Zanimljivo je da kada u La Chona pravimo večeri YUMEX muzike gosti iz latinoameričkih zemalja komentarišu da im je “poznata muzika, ali da ništa od reči ne razumeju”. Sa ove vremenske udaljenosti zvuči čudno ono što je nekada bilo sasvim normalno, a to je da ako si mladi pevač i ulaziš u vode šou-biznisa, prvo ćeš se dokazati u izvedbi neke muzike u popularnom žanru. Tada je to bio “meksikanski” žanr.

Otud, Predrag Cune Gojković nije prvo pevao “Cariño, por favor hazme un café”, već numeru “Halisko”, kojom je kao član ansambla Milije Spasojevića osvojio drugo mesto na festivalu „Šest dana kancona“ u Milanu. Međutim, pre Cuneta, meksičke pesme su pevali mnogi pevači i izvodili su ih ansambli.

Poševši od 1953. godine trio Dragana Tomljanovića je izvodio meksičke pesme i videvši da ovakav melos ima prođu kod publike, na sceni se pojavljuju i drugi muzičari i pevači. Pre nego što je Rijeka postala poznata po panku, u njoj su se izvodile meksičke pesme i izvodio ih je trio TiViDi koji je obradio pesme “Mama Huanita”, “Aj, Halisko”, “Vedro nebo”, “Četiri staze” i druge. U to vreme se pojavljuje i prva domaća pesma komponovana u meksičkom stilu, “Sombrero”, Nikice Kalogjere.

Pojačaj, pojačaj, i žene i piće

Tematika kojom su YUMEX pesme obilovale su uglavnom bile pune mačizma ili alfa mužjastva – kako vam drago. On je nezavisni i jaki muškarac, voli da popije (doduše u domaćoj izvedbi ne pije meskal, već rakiju) i da ljubi žene. Nekada neku ženu i zavoli pa zakuka, ali slušalac zna da je to na kratko jer će već koliko sutra srce dati drugoj. Ako na ovu konstalaciju dodamo i oružje, jer on voli i da pripuca (ko ne voli?) – imamo hit. Pride, estetiku pojačava i Meksiko, daleka i nepoznata zemlja, što je bitno jer u to vreme u Jugoslaviji nije bilo lako dobiti pasoš, a novca nije bilo za putovanja nije baš bilo (do tada je južna Amerika bila popularna zbog Argentine, ali to je druga priča, a severna po Sjedinjenim Američkim Državama, što je treća priča) i egzotika latino pesme ušla je u narod koji u pesmi voli da prepozna dušu, ali i nečiji “rodni kraj”.

Meksičke pesme su u to doba bile glavni tok popularne kulture u meri u kojoj čak i afirmisani pevači koketiraju s “meksikanstvom” kao što je Ivo Robić, ondašnji Frenk Sinatra za domaću publiku, s pesmama kao što su “Paloma” ili “Meksiko” gde “žene belih noći u sebi kriju žarki plam”.

Ne možemo pomenuti sve “Meksikance” ondašnje Jugoslavije, ali ovaj tekst ne bi bio tako dobar kao što jeste, ako bi propustili ansambl Paloma i njegovog frontmena Ljubomira Milića. Čovek je bukvalno izgledao kao Meksikanac, gledano sa estetskog stanovišta – ogroman sombrero, tanki brčići, tradicionalno odelo – čitav folklor koji je prvo sa ansamblom Paloma, a kasnije i sam, otpevao u pesmama “Ne tešite tuđe žene” (ima smisla), “Sam kao vetar”, “Kad je volim neka patim”, “Ljubimac žena”, “Nemoj se ženiti” (pametnom dosta) i druge.

Nikola Karović je palio i žario, čak je i pevao na dočeku meksičkog predsednika Adolfa Lopeza Mateosa, ali pesme koje je ostavio za sobom, sam ili u duetu sa Slavkom Perovićem su vanvremenski hitovi YUMEX muzike. “Pevaj golubice” i “Divni Meksiko” su samo neke od njih dok je sa (sada već) kvartetom Paloma pevao o “Tužnoj Meksikanki”.

Pomenuti Slavko Perović je verovatno najplodotvorniji autor i interpretator meksičke muzike na prostorima nekadašnje Jugoslavije. Prvi hit mu je bio “Čaša gorkih suza”, a prema sopstvenim navodima prelomni trenutak karijere mu je bio pojava pomenutog filma “Jedan dan života” i pesma iz filma za koju je napisao reči. Napisao je reči za više od osamdeset odsto svojih pesama i posebno je bio ponosan kada je glumici Kolumbi Domingez, koja je glumila u pomenutom filmu, tokom njenog gostovanja u Jugoslovenskoj kinoteci otpevao pesmu iz filma – na španskom!

Redom je nizao hitove, od “Aj Ćavela”, preko “Pesme majci” i “Poslednja pesma”, a u duetu sa Nikolom Karovićem hitove kao što su “Oči jedne žene” i mnoge druge.

Kraj YUMEX ere

Muzička meksikanska manija trajala je deceniju i po, i ko zna koliko bi dugo meksički melos bio jugoslovenski glavni tok popularne kulture, da se nije pojavio – rokenrol. Današnji penzioneri, a tada omladina u formativnim godinama, nije odolela novoj popularnoj muzici koja je dolazila sa zapada zahvaljujući opredeljenju komunističke Jugoslavije da “može i ovo i ono” samo da to bude pristojno, da ne kvari omladinu i najbitnije – da ne bude subverzivno.

Meksička muzika u Jugoslaviji verovatno bi bila prepuštena zaboravu i pojeo bi je zub vremena da joj novi život nije dao slovenački pisac i režiser Miha Macini koji je za potrebe svoje knjige “Paloma negra” istražio tadašnji trend meksikanske muzike i dodatno ga popularizovao.